به نام خدا

تاریخ فقه و تاریخ اندیشه و تاریخ فتوی از ژرفای دهها و صد ها نظریه درفقه سیاسی مشروعیت یافته است و در برابر کژتابی ها و کج اندیشی ها قد علم کرده است. گهگاه برخی فتاوی بزرگ میراث داران مکتب امام صادق علیه السلام توانسته است زیر بنای تاسیس جامعه مدنی سازگار با دین در عرصه تاریخ بلند تفکر شیعی باشد و الگویی برای دین داری مردمان گردد. مردمانی که تشنه و دوستدار فضیلت، عدالت، ایمان و آزادی هستند مردمانی که جوهر وجودشان با گوهر استقلال و استغنا پیوند داده شده است و در ضمیر پاکشان برنتابیدن استعمار و استثمار و تقابل با تحجر و خرافه به اوج رسیده است در گوهر اندیشه بنیان گذاران فقه سیاسی و آگاهی بخشیدن به انسان ها  است که چگونه دین در برابر غفلت از حق می ایستد و به عنوان نیروی معجزه گری که می تواند برای خود باوری و تجلی حق مظهر. فضیلت و وحدت میان امت اسلامی باشد.
اجتهاد غایت کوشش و توانایی برای استنباط احکام شرعی است. در این مقال اینجانب به دنبال بحث فقهی بین حکم و فتوا نیستم بلکه از منظری مهم تر و والاتر که تاثیر و تاثر فتوا و حکم سیاسی در جامعه اسلامی دارد عرض می کنم که نو آوری و زایش های فقهی در بستر وحدت دینی ضرورت ناگفته و نانوشته امت اسلامی است و اگر عملاً در جهت ارتقاء سطح بینش و دانش امت اسلامی و نفی نفوذ بیگانگان تجلی پیدا کند مهم ترین شاخصه هویت دینی خواهد بود.

قرن هاست که پدیدة دین ستان و اندیشه گریز در جوامع اسلامی با ظاهری سنت فریب که رنگ تقدس هم به خود گرفته بر هم زننده سامان فکری و ایمانی و دوستی میان امت اسلامی شده است.
در این میانه آموزگاران فرهیخته که دغدغه هویت دینی داشته اند به نوسازی و نوآوری در فتاوی و آراء خویش همت گمارده اند. فتاوایی  که ازعقب ماندگی ها جلوگیری و بستر ساز فلاح و رستگاری گشته است و جهت گیری واقعی را به درستی پیدا و نشان داده اند.

طلایه داران فقه جعفری حاملان تفکر  اسلام ناب محمدی در طول تاریخ در جستجوی عدالت خواهی و عزت و در جستجوی خود باوری و اعتماد به نفس امت اسلامی بوده اند. بازخوانی و قرائت نظریه های مترقی .به معنای ستایش نوستالژیک و احساسی نیست بلکه معرفت به اجتهاد پویای فقه شیعی است که تصویری درست و دقیق از حقیقت جهان  ارائه می کند که در آن بینش و دانش و توانایی مفهوم سازی شده اند.
بزرگانی در قامت زعامت دینی پیشگام اصلاح دینی و فتاوی پویا شده اند که هرکدام از منظر تاریخی در نوزایی و نو اوری که در فتوا از خود ارائه داده اندکاری ستودنی کرده اند که منادی وحدت و تقریب مذاهب شده اند.

 بزرگانی چون شیخ مفید، محقق کرکی، وحید بهبهانی و شیخ انصاری در فتوا و  آرای سیاسی و فقهی خود زمینه ساز فقه سیاسی شیعه  گشته اند واز معاصرین بزرگانی چون آیت الله العظمی بروجری، آیت الله شهید صدر، امام خمینی و اینک ایت الله خامنه ای اینک در تشخیص آلام و درد امت اسلامی و چالش های در پیش روی آن پرداخته اند.

تقریب بین مذاهب حرکت فرخنده ای که ازجانب زعیم عالیمقام شیعه آیت الله بروجردی و علامه شیخ محمود شلتوت امام اکبر الازهر مصرشکل گرفت حوزه علمیه قم و الازهر مصر دو پایگاه و اردوگاه عظیم علم و دانش در دنیای اسلام هستند که در این مصاف حرکتی تاریخی و ماندگار انجام داده اند.

نظریات علامه شیخ محمود شلتوت نسبت به دایره تاثیر فقه تشیع و اندیشه والای زعیم شیعه بسیار جالب و ستودنی است. وی طی نامه ای خطاب به آیت الله العظمی بروجردی می نویسد

السید صاحب السماحۀ الاخ الجلیل الامام البروجردی

سلام و درود خدا بر شما باد. اما بعد، من همواره جویای صحت وسلامت آن سید جلیل القدر و برادر بزرگوار بوده و از خدا می خواهم که آن جناب پیوسته مصدر برکات برای مسلمانان و وحدت کلمه میان آنان باشند. خداوند بر طول عمرتان بیفزاید، وبا نصرت خود شما را گرامی دارد.‹ به هنگام ریاست دانشگاه الازهر فرصتی فراهم گشت که فتوائی دایر بر جواز پیروی از مذاهب ریشه دار و اصیل اسلامی که شیعه دوازده امامی هم جزو آنهاست ،صادر نمایم›

این فتوا در سال 1378 هـجری قمری در هفدهم ربیع الاول ،روز میلاد امام همام جعفربن محمد الصادق (ع)بنیانگذار مکتب شیعه جعفری، در حضور نمایندگان مذهب شیعه امامی و شیعه زیدی و مذاهب شافعی،حنبلی، مالکی، حنفی، صادر شد.‹من از دیر زمانی حدود سی سال قبل در صدد دیدن فقه امامیه بر آمدم و از عراق و ایران کتابهای فقهی امامیه را خواستم و د رجایی دیگر علامه شیخ محمود شلتوت فتوایی صادر می کند مبنی بر  جواز پیروی از مذهب شیعه امامی از معظم له سؤال شد:

عده ای از مردم معتقدند که هر فرد مسلمان برای آنکه عبادات و معاملاتش صحیح انجام گیرد، باید تابع احکام یکی از مکتبهای معروف چهارگانه باشد و در میان این مکتبهای چهارگانه نامی از مکتب شیعه امامی و شیعه زیدی برده نشده است، آیا جنابعالی با این نظر کاملا موافقید که مثلا پیروی از مکتب شیعه امامیه اثنی عشری مغایرتی با دین ندارد؟ 

1- آیین اسلام هیچ یک از پیروان خود را ملزم به پیروی از مکتب معینی ننموده، بلکه هر مسلمانی می تواند از هر مکتبی که بطور صحیح نقل شده و احکام آن در کتب مخصوص به خود مدون گشته پیروی نماید و کسی که مقلد یکی از این مکتبهای چهارگانه باشد می تواند به مکتب دیگری ( هر مکتبی که باشد ) منتقل شود . 

2-مکتب جعفری، معروف به مذهب امامی اثنی عشری، مکتبی است که شرعا پیروی از آن مانند پیروی از مکتبهای اهل سنت جایز می باشد.

بنابراین سزاوار است که مسلمانان این حقیقت را دریابند و از تعصب ناحق و ناروایی که نسبت به مکتب معینی دارند دوری گزینند ، زیرا دین خدا و شریعت او تابع مکتبی نبوده و در احتکار و انحصار مکتب معینی نخواهد بود. بلکه همه صاحب مذهبان، مجتهد بوده و اجتهادشان مورد قبول درگاه باری تعالی است و کسانی که اهل نظر و اجتهاد نیستند، می توانند از هر مکتبی که مورد نظرشان است تقلید نموده و از احکام فقه آن پیروی نمایند و در این مورد فرقی میان عبادات و معاملات نیست . 

تصور نگارنده بر این است که شایسته است با نگاهی وسیع به قلمرو فتاوی و احکام سیاسی فقه اسلامی نگریسته شود. حوادث اجتماعی و سیاسی طی دو قرن اخیر بیانگر واقعیت های تلخ و شیرینی است که در منظومه اسلام و تشیع و ایران به وجود آمده است و گهگاه دارای تاثیرات منطقه ای و بین المللی هم بوده است.
ایران در  پایان سلسله صفویه   به نوعی سرخورده از  تحجر ها و اشتباهات و انحرافات سیاسی-اجتماعی و مذهبی بوده است و بسیاری از انحرافات دینی پدیده نامبارک ناشی از  واقعیت های پایان سلسله صفویه است که شکل  خاصی به خود گرفته بود. مجاهدت های بی نظیر عالمان فرهیخته و صاحب فتوا  در این راستا ستایش آمیز است. اگر به تلاش سترگ و بی نظیر وحید بهبهانی در مخاصمات  علمی که بین مکتب اصولی با مکتب اخباری بنگریم آن تلاش به نوعی غلبه یافتن حقیقت ناب به فرقه های انحرافی و مکاتب تصنعی چون مکتب اخباریون و مکتب شیخی است که ظهور پیدا کرد.

وحید بهبهانی، ملا احمد نراقی، میرزای شیرازی و شیخ مرتضی انصاری و سید محمد باقر شفتی و شیخ جعفر کاشف الغطاء پرچم داران جریان نوزایی اصولی و فقهی شیعه  بودند که در مقابله با انحرافات اخباریون و دیگر فرقه های شیخی جهاد کردند.

نیم نگاهی به برخی از این پدیده ها در انقلاب اسلامی به ما این آگاهی و دانایی را می دهد که چگونه نهضت تنباکو قریب صد سال پیش توانست تاثیرات سیاسی و اجتماعی بگذارد.چیستی و چرایی فتوای میرزای شیرازی در تحریم تنباکو خود واقعیت قابل درکی است که تبعیت از آن برای فقها و علمای دیگر هم واجب الاتباع بوده است.. میرزای شیرازی روی تشخیص به مصالح مسلمین و این فتوای تحریم تنباکو را صادر می کند.
واقعه اجتماعی-سیاسی-دینی نهضت مشروطه حکم و فتاوی علماء عامل شکل گیری آن شد. اساس و اصل مشروطیت از نجف با همین نگاه توسط علمای شیعه شکل گرفت.

در بستر تاریخ پر حادثه شیعه، این نوزایی ها بدون هزینه نبوده است. یکی از خصلت های ذاتی شیعه از آغاز تاکنون وحدت و الفت و پیام آور گفت و گو در عین حال پرچم دار مقاومت بوده اند.
همانگونه که قبلا اشاره رفتم در دوران معاصر ایت الله بروجردی و امام خمینی و آیت الله شهید محمد باقر صدر و ایت الله خامنه ای و بسیاری از شاگردان مکتب امام خمینی پیشتازان تحول خواهی و نوآوری دینی در احکام و فتاوی بوده اند.

اکنون به بهانه فتوای انقلابی زعیم عالیقدر ایت االه خامنه ای در باب حرمت اهل بیت و صحابه نبی اکرم(ص) می توان به زمینه های آراء و فتاوی حکومتی دیگر ایشان اشاره کرد که هر کدام دارای ابعادی مترقی و برخواسته از عمق بینش ایشان از واثعیت های جامعه اسلامی است و دارای انگیزه هایی است که ظرافت خاصی در آن مشاهده می شود.و بایست به این نظریه ها و فتاوا به دیده تحسین نگریست و نسبت به وسعت بینش  و مهارت و آگاهی ایشان و پیوند آن با ملزومات عینی و واقعی نظام اسلامی اذعان داشت.
د رحقیقت روح فتوای معظم له همبستگی و وحدت  امت اسلامی است. که مصداق بارز" واعتصموا بحبل الله جمیعا و لاتفرقوا"

مایه خوشبختی است که ایشان با نگاهی ژرف در باب دیه میان مسلمان و اهل کتاب جسورانه فتوا داده اند که نشان دهنده برهان فکری و خالی از تعصب و تصلب نظام اسلامی است. در آرمان ایشان وحدت استراتژی عینی است. و تقارب و همبستگی تاکتیک آن و تقید به رعایت فتوا در چارچوب نظام اسلامی از جواز تعبد دینی مذاهب فراتر می رود و وحدت اصول و مبنای آن ثابت میگردد. وقتی رهبر انقلاب دو سال قبل به کردستان رفتند در آنجا خواست مردم هموطن و مسلمان و سنی مذهب بر اقامه اذان بر شریعت اهل سنت بود. معظم له مجددا با مهارتی انقلابی فتوا و نظر مترقی خود را صادر فرمودند. درواقع  این قبل فتوا و تصمیم در میدان عمل حکومت دینی که مایه امیدواری امت اسلامی می شود.

امروز عالمان و فقهای عظام که با اخلاص و تهذیب نظاره گر تفاوت و اختلاف میان برخی  آرا هستند و در همین راستاست که بایست هوشیار بود. به ویژه نسبت به اختلافاتی که بعضی آنها را وسیله هجوم به فرقه ها و مذاهب اسلامی به یکدیگر می دانند. مستشرقان در این زمینه تلاش زیادی کرده اند تا بر وجود اختلافات ماهوی و دامن زدن به تفاوت ها و نظرات فکری میان فرق اسلامی دامن زنند و آشوب و فتنه برپا کنند.
اما وظیفه نخبگان و دلسوزان صاحب نظر و اندیشه این است که به ابعاد بازشناسی هویت اسلامی و در قبال وحدت امت اسلامی بی تفاوت نباشند. اینک لحظات بسیار حساس بر امت اسلامی می گذرد.
سالهای تعیین کننده ای فرا رویمان قرار دارد.اکنون که ارزش های پیشین با نظریات جدید پیوند خورده است و پدیده های نوینی را خلق کرده است و می توان گفت سرشت و سزنوشت امت اسلامی بر پایه همین نظریه ها و فتاوا شکل خواهد گرفت.

پیشرفت امت اسلامی در تکامل و تکوین باورهای دینی و بازگشت به هویت اصیل و حاکمیت نورانی اسلام و قرآن تجلی پیدا خواهد کرد.از عمق این احکام و فتاواهای مترقی رسالت و بعثت بزرگی پدید می آید و تکامل تفکر دینی را به مرحله ای می رساند که دشمنان را به هراس خواهد انداخت.

نخبگان بایست مسئولیت روشنفکرانه خود را در آگاهی و بیداری و قدرت تشخیص و داوری نسبت به درد ها و آلام امت اسلامی باز تعریف کنند.دوران جامعه دو قطبی سپری شده است و زوال تقسیم بندی های صوری و شکلی فرا رسیده است. زمان کهنه پرستی و انحطاط فکری و رکود و جمود اندیشه به سر رسیده است.

این قبیل احکام و فتاوا حقانیت اسلام شیعی و اسلام ایرانی که طلوع مجدد یافته است را بیان می کند.و نشان گر آن است که  زعامت و رهبری این جامعه با خلاقیت دراحکام و فتوا در ایفای مسئولیت امت اسلامی همگام با وجدان جمعی امت اسلامی مسلمان امروز پیوند داده است.

فتاوای جدید یک رویداد شگفت انگیز است که در آن نبوغ و شجاعت دیده می شود و اساسا این حرکت عمیق فکری برخوردار از پشتوانه ذخایر علمی و معنوی و فرهنگی است که اسلام و ایران و تشیع از این منظر از نعمت تاریخی تلاش و جهاد عالمان بزرگ برخوردار است که اینک تجلی آن را در فتاوای مترقیانه و اگاهانه رهبر انقلاب اسلامی می توان مشاهده نمود.

بی تردید اندیشه متحجرانه برخی از مدعیان دین و دولت و بانیان انحطاط فکری ،رکود مرگباری را به همراه خواهد داشت و اینک نوزایی های علمی و وحدت آفرین دین حنیف توامان توانسته بیداری امت اسلامی را به همراه داشته باشد.

فتاوی وحدت آفرین بزرگترین گام برای پایان بخشیدن به نزاع عای قبیله ای و فرقه ای است و بذر بیداری و آگاهی د رمیان امت اسلامی  بر می افشاند و بینش پاک و ترویج مذهب حقه را به همراه خواهد داشت