در وصف شهید دکتر مصطفی چمران سخن گفتن و یا قلم در بر گرفتن، کار آسانی نیست. او دانشوری جهاد پیشه و عارفی اخلاق اندیش بود .جهادش متصف به رسالت تاریخی و ملی بود و اخلاقش منبعث از سیره عارفان خودساخته که مظهر مردان اسمانی هستند، بود.
مصطفی چمران روشنفکری بر خاسته از مکتب روشنفکران دیندار و آموزش دیده در مدرسهی فکری انسان های پر فضیلتی چون امام خمینی، امام موسی صدر، آیت الله طالقانی و مهندس بازرگان بود که اشنا با گوهر دین و ملهم از تجربه نبوی. و اصالت علوی بودند. کسانی که گوهر دین را هیچگاه در پای دیگری آنهم برای اهداف شخصی قربانی نمی کردند.
از مصطفی چمران سخن کم گفته نشده، ولی به فضیلت های فردی و شخصی او کمتر از ویژگی های سیاسی و جهادی و دینی او پرداخته شده است. در حالی که او فخر مبارزان مسلمان بود و متفکرانه راه خود را از بالاترین سطوح و مدارج علمی امریکا انتخاب کرده بود و زندگی در کنار محرومان و برای محرومان لبنان، ایران و فلسطین را برای هدفی متعالی بر گزیده بود. حقیقتاً فروکاستن از واقعیت های زندگی چمران و جهانی که وی بدان تعلق داشت، جفاست. او انسانی ذو الجنبتین بود و استعدادی که جمع اضداد بود را بخود اختصاص داده بود و توانایی و ظرفیتی داشت که در عرصه های سیاست ، فرماندهی ،مدیریت ، جنگ و جهاد وتلاش و آیین حکومت داری تا اخلاق و تواضع و قدرت دستگیری از مستمندان، تبشیر و تبلیغ گوهر ناب دیانت نبوی و عدالت علوی و ذوق ادبی و شایستگی های هنری را در درون خود جای دهد و در هر باب دگرگونی های عظیم بیافریند. نظم و نثر ادبی او و بویژه نثر مناجاتی اش اوج عرفان بود و چهره های دگر از قاف قلم و قدرت نقش و نقاشی او عدم را به عالم حس و انتزاعی می کشاند. دردانه ایی که از فیزیک و اتم اندیشه و فکر را خلق می کرد و قلب ها را در روزگار تنهایی مردان امام خمینی تسخیر میکرد .
چمران یک جنگجو صرف نبود، او مردی بود که در قامت فرزانگان تاریخ درخشید. از دین ودولت شکوه می کرد و از اشک و آه مناجات و دعای شب و ناله های آسمان خراش و از تفنگ و قلم حماسه می آفرید. به همین دلیل است که فقط نبایست او را در تل ازعتر و جنوب لبنان و جبل العامل و خرمشهر و سوسنگرد و طلائیه و اهواز و دهلاویه و کردستان و کرمانشاهان دید.
چمران از جمله نادر کسانی است که پیوند دینداری و روشنفکری را به مدد ذوق درخشان طینت و طهارت ضمیر بود که چراغ خرد در دست داشت تا برای یافتن حقیقت شیدا وار در راه یافتن گوهر دین و حقیقت ایمان از جمله سربداران منصور پیشه ،نی بر هوس و نه بر عادت، بلکه از دل دریایی و اندیشه عقلانی با انگیزه ایی آسمانی بر امیال کوچک زمینی فائق آمد و فداکارانه خود را به اوج آسمان ها رسانده بود و شاهین وارحقیقت را شکار می کرد.
چمران متعلق به هویت جمعی سحر خیزان دینداری است. شکوه و درد و آلام نسل سوخته دوران ظلمت و بی هویتی ها بود و در واقع فرزند زمانه بود تا با نگاه ژرف و عمیقش آرمان و عمل را با هم آمیخته و آموخته سازد.
شهید چمران به کاروان معنویت خواهان و آزادی اندیشان تعلق داشت و هنگام شهادت خسته و افسرده نبود. او شوق و اشتیاق دیدار معبود را با لطف و صفا طلب می کرد و صبح روز شهادت گویی هر گامش صد گام بود. خود را از پروازیان آن روز دیده بود و به هنگام عروج به آسمان ها قهقهه مستانه اش، رشک فرشتگان و ملائک را بخود معطوف ساخته بود . مصطفی از مجرب ترین شهسواران عرصه سلوک و فاتحان آفاق عرفان واخلاق عملی ونظری است. او آموزگار بی بدیل همه روشنفکران دیندار مدعی است ، و سلسله جنبان و قافله سالار همه وطن پرستان آزادیخواه است. شاگردی مکتب امام علی (ع) را با عشق و آرمان سالار شهیدان سید الشهدا چنان درس گرفته بود و به حکم عقل و ایمان با شهادتش این درس را برای انسان وجهان باقی گذارد و در پگاه و صبح شهادت ، سکوت وتبسم از وی حماسه حضور ساخته بود.
روشنفکری دینی را به حکم عقل و معرفت تجربت کرده بود و بر خلاف آن روزگاران، گوهر دین را آلوده به ایدئولوژی تلقی نمیکرد.
شهادت را فلسفه و اصالت آن را در گوهر سلسله شیعیان و امامت وارثان پیامبر و امام علی بن ابی طالب می پنداشت و با آنکه انقلابی و جهادی محض بود، ولی هیچگاه اسلام انقلابی را بر، اخلاق، و نوفهمی نبوت و وحی و معاد و خداو دیگر ایسم های آن روزگار رجحان نمی داد.
به مدد عقل و کتاب وسنت ، می کوشید تا گرد واپس ماندگی را از دامن دین پاک کند . گویی ذهن توانای چمران هیچگاه نایستاده و نمی ایستد و او بعنوان روشنفکر دینی پیشتاز تجدد خواهی و پاسدار ارزش ها و سنت های دینی است و همه اصالت و گوهر ناب دین را ارج می نهد و علم به آن را رکن رکین روشنفکری می داند و علم و عمل روشنفکران سکولار را هم به همین دلیل مبتلا به کاستی و سستی می پنداشت و عقل و ضمیر پاک خود را بر برهان عقلی بهره یابی از گوهر دین را ممکن می بیند.
در نظر روشنفکردینی چون چمران ، مهمترین خدمتی که دین می کند به اخلاق است. او با رفتارش انتظار اخلاقی از دین داشت و با توسل به گوهردین به تجلی حق و عدالت مشروعیتی چندان میداد.
چمران روشن ضمیری اصیل و متأدب به آداب دین و گوهر معرفت شناسانه آن داشت و او لایق آسمانها بود و او در بساط تنگ این عالم خاکی جای مجالی نداشت.
رحمت و غفران خداوند بر او و همه شهیدان عدالت و آزادی .
