ایران درقرن میلادی گذشته شاهد 2 انقلاب یا پدیده ساختاری در ارکان سیاسی - اجتماعی خود بوده است، انقلاب مشروطه درسال 1324 ق / 1907 م و انقلاب اسلامی در 1357 ش /1979 م. صرفنظر از این تحولات بنیادین جریان‌های متعددی را نیز ایران قرن بیست تجربه نموده، که از آن جمله می توان به نهضت ملی شدن صنعت نفت در مرداد 1332 ش/1953 م اشاره داشت. متاسفانه باید اذغان داشت سیر این تحول برای جامعه ایرانی از چنان شتابی برخوردار بوده که این فرصت را فراهم ننموده تا افکار عمومی به بررسی و تحلیل این جریان بپردازند . لذا از همین منظر می توان نتیجه گرفت که هنوز علل، عوامل و نتایج این تحول بصورتی همه جانبه مورد کنکاش واقع نشده و واقعیات، آنگونه که بایسته آن بوده منعکس نگشته است.

یکی از مهمترین مقولاتی که موجب شده تا تحقیقات موجود مبین همه جوانب امر نگردد را باید در روش تاریخنگاری عصر پهلوی جستجو نمود. بطور کلی تاریخنگاری ایران معاصر از اواسط عهد ناصرالدینشاه با روشی نو در وقایعنگاری آغاز شد و انقلاب مشروطه این موضوع را به میان اقشار مختلف برد. آنچنانکه ما از بررسی تواریخ مشروطه در می یابیم ، طیف گسترده ای از افراد و طبقات مختلف اجتماعی به امر ضبط و ثبت یا ارائه نقد و نظر در امور روزمره اطراف خود نظر داشته اند. متاسفانه دراواخر عهد قاجار و بویژه مقارن روی کار آمدن دولت رضا خان این روش تاریخنگاری مورد بغض هیئت حاکمه واقع گشت، بطوریکه تنها یا دو عنوان متن تاریخی را می توان از خامه معاصرین آن دوره ذکر نمود.

در بیان عللی که موجب بروز این بحران در حوزه تاریخنگاری معاصر ایران شد، می توان به این امر اشاره نمود که بدلیل نقش قدرتهای بیگانه در روی کار آمدن دولت پهلوی واحتمال توجه به این موضوع در تنظیم و تدوین هر نوشتاری، دولت سعی نمود با حذف صورت مسئله مانع از تردید در مشروعیت حاکمیت خودگردد. اینگونه برخورد جزمی با پدیده تاریخنگاری بر موضوع نهضت ملی شدن صنعت نفت نیز اثر وضعی نهاد.

صرفنظر از تاثیر مسائل داخلی بر روند عمومی مطالعات تاریخی ایران معاصر که سبب گشته تا بیشتر پژوهشگران بر بیان روایی وقایع یا ذکر اختلافات، اشتباهات ، دسایس و خیانتها تکیه داشته باشند. باید افزود که فقر اسناد و مدارک مستند در اینگونه تحقیقات نیز یک عامل اساسی برای ناکافی دانستن این حجم از پژوهشها می باشد.

جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران بر همان مقیاس که در نوع و درمقطع زمانی خود یک تحرک جالب توجه در روابط حاکم بر نظام بین الملل بشمار می آید، واجد یک مشخصه خاص داخلی نیز است .نهضت ملی شدن صنعت نفت سوای آن اهمیت ضد استعماری که درخود دارد، بنوعی نماد روند دمکراتیزه شده ایران نیز هست. اهداف واقداماتی که در لوای این رویداد رخ نمود همچون تکیه بر قانون اساسی، عدم دخالت خاندان سلطنت در امورجاری کشور، آزادی مطبوعات ، برگزاری انتخابات آزاد و تمایز بین اصل سلطنت و حکومت برای شاه همه نشان از روند رو به رشد نظام مردمسالاری در ایران معاصر است. اگر چه باید به این نکته توجه داشت که مقطع تاریخی و حرکت ملی شدن صنعت نفت را در چارچوب رفورم ارزیابی کرد و با مقیاس های انقلاب تفاوتهای ماهوی دارد.

این نشست تلاش دارد درجلسات کاری خود باردیگر این موضوع را مورد تدقیق و توجه قرار دهد و امید است با توجه به انتشار و آزاد سازی اسناد و مدارک اخیر ، پژوهشگران محترم بتوانند در بیان روایت این رخداد به نکات تازه ای اشاره کرد و از این راه به اجماع عمومی از درک بهتر این نهضت کمک نمایند.

اینجانب با درک این موضوع که مباحث ارائه شده دراین سمینار می تواند تحرک و شادابی افزونتری را در حیات اجتماعی جامعه امروزی ایران برجای نهد دراین مختصر خواهم کوشید صرفا به بیان مواردی چند در آغاز کلام و کار نشست اشاره نمایم.

1.               همانگونه که اشاره شد دلایل متعددی تاکنون سبب گشته تحقیقات بعمل آمده مورد اجماع عمومی واقع نگردد. در ریشه یابی بسیاری از این نمونه ها متاسفانه شاهد آن هستیم که روح حاکم برموضوع بیش از آنکه جنبه داخلی داشته باشد متاثر از نوعی انحراف دربیان حقایق با زمینه های خارجی است . این مولفه را می توان با آنچه در فوق پیرامون تاریخ‌نویسی تشکیل سلسله پهلوی بدان اشارت شد به جهت نقش قدرتهای بزرگ مشابه دانست . ایجاد نوعی تفکر در بیان تحولات آن مقطع تاریخی ایران مبتنی بر وجود دو اندیشه درجریان این نهضت امری خطا و ناصواب است، که بسیاری از تحقیقات با منشا خارجی بدان توجه دارند. کم توجهی است اگر حرکت عمومی جامعه ایران در 30 تیر یا روزهای آغازین نهضت ، و یا 25 مرداد را منتسب به یک گروه و اندیشه خاص دانست. نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران اگر چه با کودتای 28 مرداد 1332 به ظاهر فرجامی نامیمون یافت، لیکن کل نضهت برآیند حرکت عمومی جامعه در رهایی از یوغ یکصد وپنجاه ساله استعمار و مبارزه با دخالت قدرتهای بزرگ در امور داخلی ایران بود.

2.                برخلاف تصوری شایع که به دلیل کودتا، نهضت را جریانی شکست خورده محسوب می نمایند، باید گفت این حرکت و حتی کودتای حاصل از آن چه از منظر جهانی و چه به حیث داخلی بنوعی مایه مباهات و سرافزاری ایران در روند مبارزات ضد استعماری بشمار می آید. ملی شدن نفت ایران به همان میزان که نشان از پایان عصر اقتدار استعمار انگلستان داشت، مبین ظهور استعماری نو به رهبری آمریکا درعرصه بین الملل بود، آمریکایی که باحضور ناجی بخش خود مسیر جنگ جهانی دوم را تغییر بخشید و درفاصله سالهای پس از جنگ، خود را بعنوان نماد دنیای آزاد و حامی دمکراسی مطرح می‌نمود، دراین جریان، از پوشش خود خارج شد و با مداخله آشکار در امور داخلی و مقابله با روند رو به استقرار نظام مردم‌سالاری درایران، تصویر خود در اذهان عمومی جهان را با تردید مواجه ساخت. لذا می‌توان اشاره داشت اگر جنگ جهانی دم خروج آمریکا از سیاست انزواطلبی بود، کودتای 28 مرداد نیز بهانه‌هایی برای ورود این کشور در سیاست مداخله جویی در امور داخلی دیگر کشورها بشمار می آید، که کماکان نیز ادامه دارد. تحولات بعدی چون کودتای سال 1954 گواتمالا یا بحران مجارستان درسال 1956 نیز سرنگونی آلنده در شیلی گام‌های بعدی این کشور درهمین مسیر است. تاثیر دیگر مترتب براین نهضت و نقش بیدارگرایانه آن درعرصه جهانی بیان این حقیقت بود که کشوری با توانائی های محدود و امکاناتی اندک یا به تعبیری تحت سلطه، می تواند در برابر قدرتهای بزرگ قرار گرفته و به مبارزه برای حفظ استقلال و منافع ملی خویش دست زند. اثری که نتیجه و نمود آن را، بسیاری زیر ساخت فکری جنبش عدم تعهد دانسته اند . این نهضت در زمینه داخلی نیز موفقیت آمیز بشمار می رود، چرا که هم منجر به پیروزی برشرکت نفت گشت و هم نوعی تجربه در آزمنون حرکت بسوی نظام مردم‌سالاری را درایران به ارمغان نهاد. تجربه ای به ظاهر ناخوشایند ولی به حیث تاثیر پذیری و تجربه اندوزی گرانبها.

3.                سکوت حاصل از عمل قدرتهای بزرگ درجریاناتی که منتهی به کودتای 28 مرداد گشت، مبین یک واقعیت مهم دیگر نیز هست، و آن میزان دخالت آنها در امور داخلی ایران و هماهنگی سیاستهای مداخله جویانه آمریکا وانگلیس ، و شوروی آن روز است. قدرتهای بزرگ علیرغم گذشت بیش از 47 سال از آن هنگام ، هنوز بنا به دلایلی مایل به انتشار اسناد و مدارک مربوطه یا ذکر جریانات و اظهار نظرات نمی باشند. حدسیات و فرضیات متعددی برای موضوع مترتب است که مسلما جمع حاضر برآن وقوف دارند. لیکن یک نکته قابل توجه دراین میان وجود دارد که روند و سیر تاریخی حوادث و رویدادهای بعدی نیز برآن صحه نهاد و آن این است که تداوم این سکوت اطلاعاتی و گذر ایام، منجر به فراموشی موضوعی از حافظه تاریخی ایرانیان نگردیده و حتی ابراز پشیمانی و ندامـت مطـرح شـده از سوی قدرتهای بزرگ نیز نمی‌تواند این نگاه سنگین و بدبینانه را دگرگون نماید. برخلاف تصوری که تنها می پندارند کودتا بمنزله نوعی اقدام درجهت ساقط ساختن دولت وقت بوده و توسط بخشی ازدستگاه حاکه وقت آمریکا و انگلستان دنبال می گردیده، باید توجه نمود کودتا فقط مقابله با دولت وقت نبود، بلکه کودتا حمایت از استبداد و ایجاد مانع در روند رو به تزاید دمکراسی توسط دولتی است که خود را نماد حاکمیت مردمی درجهانی می دانست، بود. از اینرو اقدام به کودتا توسط سرویسهای اطلاعاتی آمریکا و انگلستان به گونه ای احساسات و غرور ملی ایرانیان را جریحه دار نموده که حدی بر آن متصور نیست . ابراز پشیمانی بعمل آمده توسط یک مقام اگر با ادامه سیاست تصحیح در رفتار سیاسی نیز تداوم یابد و حتی منجر به اغماض جامعه ایران گردد، را نباید بدان معنا تصور کرد که این عمل از حافظه تاریخی ایرانیان فراموش گشته است.

4.               یک توجه قابل ملاحظه دیگر در زمینه مسائلی است که طی چند سال اخیر دراین موضوع و با تصویب قانون آزادی اطلاعات و انتشار اسناد روی نموده است . جامعه علمی ایران ضمن استقبال از روند رو به رشد در آزاد سازی اسناد مربوط به ایران موجود در آرشیوهای قدرتهای بزرگ به این اصل معتقد است که ارائه اطلاعات درکنار نقادی و بررسی اسناد قابل اهمیت است . چرا که شیفتگی متصور بر انتشار یک سند بدون تشریح آن و نقد سیاست خارجی بیگانگان نسبت به ایران نمی تواند حاصلی را دربرداشته باشد. توجه به پذیرش سهم و میزان در مداخله صورت پذیرفته ، بموازات ابراز انزجار از اقدام نسنجیده مقامات قبلی در سطوح تصمیم گیرنده وقتی قابل بررسی است که تصحیح رفتار سیاسی را نیز دنبال داشته باشد.

اینجانب با نگاهی امیدوار مباحث سمینار ایران وقدرتهای بزرگ را دبنال نموده ، از اینکه مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امورخارجه جمهوری اسلامی ایران سعی دارد با دخیل نمودن پژوهشگران غیر ایرانی دراین وجه از موضوع نهضت ملی شدن صنعت نفت فضای مساعدی را ایجاد نماید که بتوان ضمن گسترش ادبیات بررسی هوشمندانه تاریخ روابط خارجی، زمینه و امکان تصحیح اقدامات نسنجیده را با ارائه اطلاعات و اسناد جدید فراهم کرد،‌ابراز قدردانی نموده و موفقیت کار علمی و بحث نظر پردازی محققانه شما را دراین سمینار آرزومندم.