متن سخنرانی جناب آقای خرازی معاونت محترم آموزش و پژوهش 

در میزگرد استقلال و استغنا در سیاست خارجی یکصد سال اخیر  

حضار محترم

خانمها و آقایان:

تردیدی نیست که بررسی محتوای عملکرد هر نهاد اداری به دور از اعمال سلایق یا جهت گیری های خاص تاثیر مضاعفی را بر بالندگی آن سازمان برجای خواهد نهاد. در نخستین بازتاب، این مطالعه خواهد توانست تسلط کارگزاران دیوانی بر ظرائف و دقایق حوزه عمل خود را تقویت نموده، زمینه رشد ساختاری مجموعه را سبب گردد، و به موازات این اثر، چنین رویکردی ناخواسته بر تعمیق هویت مجموعه خواهد افزود.

نهاد سازمانی وزارت امورخارجه جمهوری اسلامی ایران در مجموعه دیوانسالاری اداری کشور از موقعیتی ممتازه و قدمتی قابل توجه برخوردار است . اگر چه سابقه ایجاد مقام وزیر امورخارجه در ایران را بسیاری، از مقطع صدور فرمان منشی الممالکی میرزا رضاقلی نوایی در 1809 م یا عنوان انتظام مهام امورخارجه میرزا عبدالوهاب معتمدالدوله در 1821 م بر می شمارند لیکن بدون شک ضرورت ایجاد این منصب بصورت فعلی از عهد صفوی قابل بررسی است . غالب تذکره نویسان و تواریخ عهد صوفی بنوعی به مقام مهماندار باشی، که درحقیقت بخشی از وظایف امروزی ستاد وزارت امورخارجه بشمار می آید، اشاره داشته اند. حال اگر بپذیریم قول محققان غربی را که آغاز عهد کلاسیک شکل گیری منصب وزارت امورخارجه را از سال 1814 م می دانند، درخواهیم یافت که جایگاه این نهاد در ایران بصورت حرفه ای حتی اندک زمانی پیش از سامان آن دراروپا بوده است.

با گذر از این مختصر شایسته میدانم در این بخش از بحث توجه اندیشمندان محترم را به مفهوم سیاست خارجی نیز جلب نمایم . نخست لازم است به این نکته اشاره شود که سیاست خارجی ایران برخاسته از مقتضیات ذاتی است ،بعنوان نمونه تاثیر موقعیت ژئو استراتژیک ایران در مقوله سیاست خارجی طی ادوار مختلف نمایان است . درکنار این ویژگی عوامل دیگری نیز قابل توجه می باشند که اجماع آنها اصول سیاست خارجی ایران را قوام بخشیده است.

برخلاف این نظر در داخل کشور که ، سیاست خارجی ایران را همواره رها و بی هدف می شمارد، بیشتر اظهار نظرات بخصوص طی سالیان اخیر در زمینه مطالعات اسنادی مبین هوشمندی در اتخاذ اصول سیاست خارجی ایران در روند شکل گیری نظامی بین الملل طی یکصد سال اخیر است. اگر مجددا به گذشته تاریخی خود رجوع کنیم و به سیاست پلوپونزی ایران عهد هخامنشی را در یونان مرور نمائیم ، درخواهیم یافت که ریشه این ادراک خود از موجودیتی تاریخی برخوردار است.

قرن حاضر میلادی آنگونه که این روزها دربسیاری از اظهارات صاحبنظران عنوان میگردد پرتلاطم ترین عصر در حیات نظام بین الملل بود. بروز دو جنگ با گستره جهانی و صدها نزاع ودرگیری درون منطقه ای بموازات دگرگونیهای عظیم درنظم حیات بشری که گوشه ای از آن یعنی نظام جهانی اطلاع رسانی ( اینترنت ) اینک با همه ابعاد شگفت آورش در برابر ما واقع شده ، خود مبین این نظر است . جای شگفتی است که گوشه ای از همان مقتضیات ذاتی یا عوامل تاثیر گذار در سیاست خارجی سرنوشت تاریخی کشور ما را در قرن حاضر نسبت به بسیاری از کشورهای دیگر متمایز ساخت.

بروز 2 انقلاب عظیم اجتماعی[1] ، 7 مرتبه نقض حاکمیت سیاسی توسط بیگانگان[2]، بارها تهدید یا اقدام مستقیم از سوی بیگانگان نسبت به تمامیت ارضی کشور [3]، بروز 3 کودتا[4]، و موارد متعدد تلاش برای تجزیه بخشهایی از کشور توسط عناصر خود فروخته درکنار پدیده هایی چون کشف نفت ، اهمیت کلیدی ایران در تامین ناوگان بریتانیا طی جنگ اول، موقعیت سوق الجیشی کشور در لجستیک قوای متفقین در جنگ جهانی دوم، اشاعه اندیشه های و مکاتب الحادی چون مارکسیسم ، مدرنیزاسیون، ملی شدن صنعت نفت، خفقان سیاسی، نقش موثر غائله آذربایجان در بروز بحران جنگ سرد برنظام بین الملل و…نمونه ای است از مرور تاریخ پر تلاطم یکصد سال اخیر و سرنوشتی که براین سرزمین پدری رقم زده است.

نگاهی به وزارت امورخارجه در چنین فضای متشنجی که بیشتر متاثر از توطئه های بیگانگان نسبت به این سرزمین بوده و هست اشاره به این است که نهاد دیپلماسی طی یکصدسال اخیر تلاش دارد تا با بکارگیری همه توان خود معامله موجود را بگونه ای تغییر دهد که برآیند حاصل از جمع جبری آن اسباب تشدید و تقویت جایگاه منطقه ای و جهانی جمهوری اسلامی ایران گردد. لذا نگاه از همین زاویه به تحولات یکصدسال اخیر در صحنه روابط خارجی موید مجاهدت بمنظور حفظ استقلال و استغنا برای ایران در نظام متغیر بین الملل است . پس بنابراین تفکر است که، مقولاتی درسیاست خارجی یکصدسال اخیر چون خروج از بن بست مناسبات شمال جنوب [5]، سیاست نیروی سوم[6] ، گسترش حوزه مناسبات خارجی[7](3) و گفتگوی تمدنها بدینگونه معنا پیدا میکند.

حال با توجه به موارد مذکور و با درک آینده فراوری ما در قرن 21 جای آن است که اندیشمندان و پژوهشگران حوزه سیاست خارجی با هدف تبین تاریخ روابط خارجی به پژوهشی جامع در اصول و فروغ این مفهوم اهتمام نمایند تا کارگزاران حال و آینده بتوانند با اشراف برفراز و فرود گذشته تاریخ دیپلماسی خود و شناخت منافع و مصالح ملی، به تصمیم گیری در برابر چالشهایی بپردازند که جهان قرن 21 ما را با آن خواهد آزمود.